Droga
„Ground Control to Major Tom, Ground Control to Major Tom” – wołanie Bowiego brzmi w tej powieści jak apel o przebudzenie - o „Archiwum zagubionych dzieci" Valerii Luiselli pisze Aleksandra Byrska
Archiwum zagubionych dzieci Valerii Luiselli to wielowarstwowa, fascynująca opowieść o powtarzalności ludzkich losów. Amerykańskie małżeństwo z dwójką dzieci wyrusza samochodem w wakacyjną podróż z Nowego Jorku do mitycznej Apaczerii – terenów zamieszkiwanych niegdyś przez Indian. Bohaterowie zajmują się zawodowo tworzeniem archiwów dźwiękowych, dokumentują rzeczywistość. Wyprawa wiąże się z projektem badawczym ojca, gdy tymczasem matka zgłębia temat dziecięcych nielegalnych migrantów zawracanych na granicach Stanów Zjednoczonych.
Powieść prowadzona w powolnym rytmie wędrówki bezkresnymi, amerykańskimi autostradami, jest zaskakująco wciągająca. Językowa sprawność Luiselli i jej przenikliwość nawet z drobnych, pozornie nic nieznaczących epizodów tworzy przejmujący obraz rzeczywistości. Niezliczone, samochodowe rozmowy, postoje na stacjach benzynowych i noclegi w przedziwnych czasem hostelach zagubionych w zapomnianych, małych miasteczkach – sprawiają, że czytelnik mocno zżywa się z bohaterami.
To interesujące zresztą jak istotną rolę pełnią w tej książce dźwięki – rzadki przypadek w literaturze. Archiwum zaginionych dzieci jest lekcją nasłuchiwania rzeczywistości, przesterowuje zmysły czytelnika na inny odbiór, pozwala podjąć próbę koncentracji na zupełnie pomijanych niejednokrotnie bodźcach.
Bardzo ważne miejsce w tej historii zajmują dzieci – córka kobiety i syn mężczyzny, którzy połączeni małżeństwem rodziców stają się prawdziwym rodzeństwem – tworzą swój odrębny świat, jak tylko potrafią zrobić to kilkulatkowie. Powracająca tu jako motyw piosenka Davida Bowiego Space Oddity – jest symbolem alternatywnej rzeczywistości, w której żyją umysły dzieci – ich inności i wyjątkowości, która spaja i podtrzymuje świat dorosłych. Luiselli tworzy niezwykły portret dzieciństwa, pogłębiony i nieoczywisty, traktując swoich młodych bohaterów niezwykle poważnie, z namacalną wręcz czułością.
W tle toczy się jednak opowieść o rozpadzie związku – o tym, jak dwoje kochających się ludzi gubi do siebie drogę. Dynamika tego zbliżania się i oddalania długo podtrzymuje w czytelniku nadzieję, mimo że od początku powieści fatalizm ciąży nad nią jak cień, którego nie sposób się pozbyć.
Fatalizm w dużej mierze wynika z ciężaru powtarzających się historii, które podkreślają jak niewielu rzeczy nauczył się człowiek na przestrzeni lat i wieków. Straszne doświadczenia z czasów prześladowania Indian mają swoje odzwierciedlenie we współczesnych tragediach dotykających nielegalnych imigrantów, niezwykle boleśnie i jaskrawo widocznych w tym, co przydarza się dzieciom próbującym dołączyć do swoich rodziców pracujących, legalnie bądź nie, w Stanach Zjednoczonych. Luiselli opowiada o tym okrucieństwie w sposób pozornie wyciszony, lecz niezwykle dotkliwy, podkreślony bezradnością obserwatorki, z którą czytelnik nie jest w stanie nie współodczuwać.”
Oniryczna powieść drogi ma zaskakujące, odrealnione, niemal magiczne zakończenie, które przenika do szpiku kości i akcentuje wielki literacki potencjał pisarki. „Ground Control to Major Tom, Ground Control to Major Tom” – wołanie Bowiego brzmi w tej powieści jak apel o przebudzenie.
Aleksandra Byrska
Valerii Luiselli Archiwum zagubionych dzieci, przeł. Jerzy Kozłowski, Wydawnictwo Pauza, Warszawa 2021