Porażeni milczeniem
„Porażeni śmiercią. Porażeni milczeniem” to napis z tablicy w Mauthausen – pierwszej upamiętniającej homoseksualne ofiary narodowego socjalizmu. Często zapominamy, że istniały ofiary wojny, Zagłady, represji, o których się nie mówi. Próżno ich szukać w podręcznikach. Nie mają swoich pomników. Ich nazwiska nie figurują na mosiężnych tablicach. Pamięć o nich przywracają naukowczynie i naukowcy – trzeba jednak nie lada wysiłku, żeby dotrzeć do informacji i wiele dobrej woli aby nie dać się zwieść uproszczeniom.
Joanna Ostrowska podejmuje temat rzadko obecny w rozważaniach naukowych nad II wojną światową i jej ofiarami. Rozpoczyna od obszernego prowadzenia poświęconego ustawodawstwu III Rzeszy i wyjaśnienia czym był paragraf 175. Przygląda się propagandzie hitlerowskiej skierowanej przeciw osobom nieheteronormatywnym i karom nakładanym od lat 30. XX wieku za odstępstwa od oficjalnej, faszystowskiej normy. Wyjaśnia kim są tytułowi Oni – przez wiele lat bezimienni i zapominani, nieobecni w historycznych badaniach, czy też podlegający niesprawiedliwej ocenie.
Książka Ostrowskiej zainteresuje zapewne miłośników literatury historycznej. Nie jest to jednak lektura łatwa. Autorka nie stosuje cenzury i niedomówień, niejednokrotnie przytaczając naturalistyczne opisy i świadectwa. Docenią ją również osoby, które chętnie sięgają po publikacje zapełniające wieloletnią lukę w badaniach nad nieheteronormatywną historią Polski.
Chociaż materiał źródłowy pozostaje zdecydowanie bardziej skromny niż w przypadku wielu innych opracowań dotyczących II wojny światowej, Ostrowska sięgnęła po wszelkie dostępne źródła i dzięki starannej i rzetelnej analizie odtworzyła historie opisywanych przez nią osób: śledzi ich pochodzenie, życie przed wojną, moment skazania i trafienia do więzienia/obozu, przy okazji weryfikując zarzuty. Opisuje także relacje panujące w obozach i charakter stygmy „różowego trójkąta”. Poznajemy losy Jana Borkowskiego, kelnera z Bydgoszczy; Józefa Niemczyka, który miał romans z Niemcem, Erichem Nägele; poddanemu kastracji w Auschwitz, Kurta Brüssowa; Stanisława Malca, który prowadził szalet na plantach dietlowskich w Krakowie i wielu innych.
W trzeciej części książki znajdziemy fragmenty świadectw ocalałych, do których czasem niełatwo było dotrzeć, jak na przykład do wspomnień Lepcigera, który doświadczył przemocy seksualnej w obozie. Z jednej strony przeczytamy tu także uzupełnienie poświęcone zagadnieniu przemocy wobec lesbijkek w obozach i „barterach seksualnych”, z drugiej dwie nieheteronormatywne obozowe historie miłosne.
Joanna Ostrowska w poruszający sposób opisuje starania o pamięć i walkę ze stygmą: między innymi powszechność opinii jakoby wśród skazanych z paragrafu 175 nie było Polaków, a jedynie Niemcy, i sprowadzanie roli Polaków do bohaterskich więźniów politycznych). Książka Oni przemawia w imieniu więźniów i więźniarek, których wspomnienia nie miały szansy wybrzmieć wcześniej. Niezwykle istotne jest wymienianie ofiar z imienia i nazwiska. “Oni” są bezimienni jedynie w tytule. Sama autorka podkreśla, że nieujawnianie personaliów skazanych z paragrafu 175, było częstą praktyką, mającą ich uchronić przed „piętnem homoseksualizmu” i wstydem. Dzięki książce w tym zakresie zachodzi zmiana.
Polskie księgarnie od kilku posiadają w swojej ofercie wiele książek z kategorii „popularnej literatury obozowej”. Zjawisko to było krytykowane niejednokrotnie w mediach społecznościowych i w blogach specjalistycznych. Książka Joanny Ostrowskiej stanowi odtrutkę na banalizację tematyki wojny i Zagłady: oparta na solidnym materiale źródłowym, znakomita warsztatowo, przedstawia prawdziwe historie, ucieka od wydeptanych ścieżek.
Oni to głos potrzebny w polskiej debacie historycznej i nieoceniona pomoc dla wszystkich zainteresowanych szerzej tematyką pamięci.
Joanna Ostrowska, Oni. Homoseksualiści w czasie II wojny światowej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa, 2021, s. 362.